Geleneksel Türk Tiyatrosu - Gölge Oyunu

Gölge Oyunu geleneksel olarak hayvan derilerinden kesilerek hazırlanmış insan, hayvan, eşya gibi figürlerin bir ışık kaynağı önünde oynatılarak, gölgelerinin gerdirilmiş, beyaz bir perdeye düşürüldüğü gösteri sanatıdır.



Tarihi

Kökenleri üzerine çeşitli görüşler vardır; Asya'nın zengin gölge oyunu geleneği, bu sanatın Cava'dan, Hindistan'dan veya Çin kültürlerinden 10. yüzyıldan itibaren yayıldığı, İslam ülkelerinde görülen gölge oyununun, benzerlikler de göz önüne alındığında, Cava'dan geldiği ,Anadolu'ya ise, 16. yüzyılda Mısır'dan geldiği Prof. Metin And tarafından iddia edilmiştir. Türklere, Cava ve Hindistan'dan, Çingene oynatıcılar yoluyla geldiği de iddia edilmektedir. Bir başka tez ise Amerikalı araştırmacı Fan Pen Che'nin dikkat çektiği Moğol istilaları sırasında Kaan Oktay (Ögeday)ile ilgili tarihi bir belgeye dayanmaktadır. İran'ın fethi sırasında geçen bu olay Çinli Gölge oyuncuların bu sanatı batıya taşıdığını göstermektedir.

Karagöz Tasvir Sanatı adlı ve Kültür Bakanlığı tarafından yayınlanan makalesinde Alpay Ekler, Orta asya Pazırık kurganlarında bulunan M.Ö. 5. yy a ait deri işlemeleri ile tasvir sanatı arasında paralelik kurar. Mısır Memluk gölge oyununun silüet, yani siyah-beyaz oluşu, Karagöz'ün ise Renkli resim olarak yansıtılmasının daha çok Çin gölgesi ile benzerliklerine de başka bir makalesinde değinir. Bu yeni teze göre, gölge tekniğinin Uzak ve Orta Asya kökenli olduğu yönünde ortaya çıkan kanıtlar daha inandırıcı görünmektedir. Siyah beyaz silüet olarak oynatılan Arap ve Avrupa gölge oyununun Endonezya kökenli olabileceği fakat Karagöz'ün şeffaf resim ve işleme tekniği nedeniyle bu kaynağa bağlanamayacı ortaya çıkmıştır. Evliya çelebi de Hayal-ı Zıll(gölge oyunu) ve Hayal-ı Zıll-ı Tasvir (resim gölgesi oyunu)adlı iki göge tekniğinden bahseder. Terminolojik açıklamalar yaparken Prof. Metin And da Hayal-i Zıll-ı Tasvir in renkli reism yansıtması olduğunu Seyyahatnamenişn en eski Fransızca çevirisini(magic lantern) kabul ederek yapmış fakat aradaki bağlantıyı gözden kaçırmıştır.

Kaynağı ne olursa olsun bugün tartışmasız kabul edilen, Karagöz'ün Anadolu'nun kültür harmanında yoğrulmuş, kadim geleneklerle Türk ve İslam kültürünu buluşturan, Türk diliyle gelişmiş, özgün bir Osmanlı halk sanatı olduğudur.

İlk başlarda 28 farklı oyundan oluşan Hacivat Karagöz oyunlarının zamanla sayıları artmıştır. Ramazan ayında Kadir Gecesi hariç her akşam bir oyun oynanırdı.

Kimi oyunlar ustadan çırağa geçer, her sanatçı kendi özgün tavrnı bu oyunlara yansıtırdı. Bu oyunlara Kâr-ı Kadîm oyunlar denir. Kimi oyunlar ise sanatçılar tarafından yazılır, yenşi tipler ortaya çıkar ve güncel sorunlara değinirlerdi. Bu oyunlara da Nev-î İcad oyunlar denir.Oyun kişileri farklı yörelerden ve İstanbulda yaşayan tiplerden oluşmaktadır. Günümüzde yeni oyunlar yazmak ve yeni karakterler ekleme tartışması da bu nedenle anlamsızdır. Karagöz dinamik bir halk sanatı olarak Osmanlı toplumunda sürekli kendini yenilemiştir.

Karagöz sanatçılarına göre oyunun Piri Şeyh Küşteri (kimi araştırmacılara göre aslen Tüsterî) olarak bilinir. Öyle ki oyunun oynandığı perdeye Küşteri Meydanı denir. Oyunun İran üzerinden yayıldığına, ya da bu bögedeki felsefelerden etkilendiğine bir başka kanıt da Alpay ekler'in Seyh Küsteri Yaşadı mı adlı makalesinde bulunmaktadır. Sehl el Tüsteri adlı batıni mutasavvıf 9-10. yy da İran'da yaşamıştır. Raks dahil tüm sanatları tanrıya zikir olarak kabul eden bu İslam filozofunun Karagöz sanatçıları tarafından Pir olarak kabul edilmesi oldukça akla yatkındır. Tez sahibi Sehl el Tüsteri'nin zamanla Şeyh küşteri olarak bozulduğunu iddia etmektedir.

Karagöz oyunları Klasik halk tiyatrosunun ve antik komedyanın kalıplarıyla büyük benzerlik gösterir. Karagöz oyunları;
Mukaddime-Prologos(giriş),
Muhavere (atışma),
Fasıl-Epizodes (asıl amacın, oyunun sergilendiği bölüm),
Bitiş-exodos (yapılan hatalar için özür dilenilen yarınki oyun hakkında bilgi verilen bölüm)
olmak üzere 4 bölümden oluşur.